زندگی تنها فرصتی است که هیچ وقت تکرار نمی‌شود و اهمیتش در آن است که کشتگاه زندگی بعدی و گذرگاه آخرت و میدان رقابت برای زندگی پس از مرگ است. تلاش و کوشش و تمام حرکات و سکنات انسان در این جهان به او باز می‌گردد؛ انسان‌ها در روزی با شکوه در پیشگاه کردگار جهان گرد می‌آیند تا به خاطر تمام کارهای آشکار و نهان‌شان حساب پس دهند. از فضایل خدای بزرگ بر ما آن است که گذر زندگی دنیایی موسم‌های برای خیر و طاعت قرار داده است تا پاداش عمل در آن بیشتر از روزهای دیگر باشد همچنان که در جهان مکان‌های مقدسی وجود دارد که بالاتر از سایر مکان‌ها هستند.  

یکی از آن موسم‌های خیر و برکت ماه رمضان است که خداوند در آن روزه‌اش را بر ما فرض کرده است تا ما را به سرمنزل زندگی ابدی برساند. همچنان که لحظات میان نمازهای پنج‌گانه و جمعه تا جمعه کفاره‌ی گناهان و مایه‌ی پاک شدن از پلیدی‌هاست، رمضان نیز هر سال از راه می‌رسد تا از آن زاد و توشه برگیریم و از سنگینی بار گناهان خود بکاهیم. رسول گرامی اسلام فرموده است: "الصلوات الخمس والجمعة إلى الجمعة كفارات لما بينهن ما لم تغش الكبائر" نمازهای پنج‌گانه و جمعه تا جمعه کفاره گناهانی است که در خلال آن انجام می‌گیرد. [روایت ترمذی] اگر کسی بداند که مهمان عزیزی در راه است، وضعیت خاصی به خود می‌گیرد و احساس شادمانی و سرور می‌کند و با بذل و بخشش به پیشواز او می‌رود. پس چگونه است زمانی که رمضان ماه پر خیر و برکت و ماه رحمت الهی برای بشریت از راه برسد؛ ماهی که باعث آمرزش گناه و تقویت اراده و پر گشودن از خاک به افلاک است. رسول خدا می‌فرماید: "أتاكم رمضان شهر مبارك، فرض الله عز وجل عليكم صيامه، تفتح فيه أبواب السماء، وتغلق فيه أبواب الجحيم، وتغلّ فيه مردة الشياطين، لله فيه ليلة خير من ألف شهر، من حرم خيرها فقد حُرم" ماه مبارک رمضان از راه رسیده است ماهی که خداوند روزه‌اش را بر شما فرض کرده است. درهای آسمان باز می‌شود و درهای جنهم بسته می‌شود و شیاطین به غل و زنجیر کشیده می‌شوند. در این ماه شبی قرار دارد که بهتر از هزار ماه است هر کس خیراتش را از دست بدهد از همه چیز محروم است. [روایت نسائی]

اگر خواننده‌ی گرامی در حال اصحاب رسول خدا و مقام و منزلت آنان دقت کند می‌بیند که از ماه‌ها پیش برای رمضان آماده می‌شدند و از خدا می‌خواستند آنان را به رمضان برساند. وقتی رمضان از راه می‌رسید شب‌ها و روزهایش را گرامی می‌داشتند و به روزه و نماز و تلاوت مشغول می‌شدند. وقتی رمضان بار سفر می‌بست در فراغش می‌گریستند و از خدا می‌خواستند تا روزه و نمازشان را در درگاهش بپذیرد. سلف صالح نیز چنین بودند اما ما چه حالی داریم؟ ما درباره‌ی پروردگارمان کوتاهی کرده‌ایم؛ از این رو امت اسلام در چنگال سایر امت‌ها گرفتار شده است و مشکلات بر آن چنبره کرده است. کسانی که چنین وضعیت بغرنجی داشته باشند بیش از دیگر شایسته‌ی آنند که سر بر آستان رحمت پروردگارشان بسایند و تلاش کنند که رمضان را به راحتی از دست ندهند. اما بسیاری از ماها در غفلت مادی به سر می‌بریم و از درک رمضان ناتوانیم؛ به غذای جسم اهتمام می‌ورزیم بدون این که روح‌مان را مراعات کنیم و کاستی‌ها و نیازهای آن را مد نظر قرار دهیم. اگر در حال خود تأمل کنیم می‌بینیم که روح ما شدیدا گرسنه و تشنه است و علت آشفتگی و نابسامانی ما توجه به سیر کردن جسم و ترجیح دادن آن بر روح و تمرکز بر ظواهر مادی در تمام زمینه‌ها است. توجه به بازار و زیاده‌روی در خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های لذیذ و غرق شدن در جوانب مادی ما از پرداختن به مسائل روحی و نیازمندی آن باز داشته است. ما معانی و ارزش‌های تربیتی زیبای رمضان را از دست داده‌ایم و از اهداف و ربانی و بلند آن غافلیم اهدافی که بالاتر مظاهر گرسنگی در روز و سیری و اسراف در شب است. زیرا خدای متعال به گرسنگی و تشنگی ما نیازی ندارد بلکه مقصد به مراتب بالاتر از این است. آیه‌ی زیر به برخی از اسرار آن اشاره کرده است: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ" [بقرة: 183]. اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه كه بر كسانى كه پيش از شما [بودند] مقرر شده بود، باشد كه پرهيزگارى كنيد.

رمضان ماهی است که درس‌های فراوانی در لابلای آن نهفته است و اگر کسی آن را به درستی فرا گیرد از سرچشمه‌ی آن زلال آن خواهد نوشید؛ مدرسه‌ی صبر بر خواهش‌های جسمی و جنسی که هر دو اصل دردها و بیماری‌هایی است که بر پیکر امت اصابت کرده است و همچنان بسیاری از ما را از مسیر پیشرفت باز داشته است و در بهبود اخلاق و تعامل با خانواده و عموم مردم محروم کرده است. مدرسه‌ی رهایی از بخل و نافرمانی نفس و تقویت برادری و انس با دیگران و دادن بخشی از وقت و امکانات و روحیه‌ی خود به آنان و دست کم دعای خیر در حق آنان. از پیامبر اسلام روایت است که فرمود: 

"ومن صنع إليكم معروفاً فكافئوه، فإن لم تجدوا فادعوا الله له، حتى تعلموا أن قد كافأتموه" 

هر کس به شما نیکی کرد به او پاسخ دهید و اگر نتوانستید برایش دعا کنید تا بدانید که برایش جبران کرده‌اید. [ابو داود] آیا خانواده و دوستان و آشنایان ما به نیکی نیاز ندارند؟

شناخت معانی کتاب خدا

به کتاب خدا بازگردیم تا ببینیم خداوند چگونه هویت رمضان را برای ما ترسیم کرده است و پیامبر خدا چه برنامه‌ای برای رمضان داشته است. نام رمضان همواره با قرآن آمده است: 

"شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ" 

همچنین: "إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ". 

خداوند پیامبرش را در ماه رمضان انتخاب کرد تا قرآن را مدارسه کند. در صحیح بخاری آمده است: 

"كان رسول الله صلى الله عليه وسلم أجود الناس، وكان أجود ما يكون في رمضان حين يلقاه جبريل، وكان جبريل يلقاه في كل ليلة من شهر رمضان فيدارسه القرآن" 

رسول خدا بخشنده‌ترین مردم بود به ویژه وقتی رمضان فرا می‌رسید و با جبرئیل ملاقات می‌کرد؛ جبرئیل در تمام شب‌های رمضان با او دیدار و قرآن را با او مدارسه می‌کرد. 

اگر خداوند مدارسه‌ی قرآن در رمضان را برای پیامبرش انتخاب کرده است، پس چه نیکوست که ما هم به او اقتدا کنیم و برای این کار آماده شویم و برای استفاده از مدرسه‌ی رمضان لازم است کتاب مختصری از تفسیر و معنی الفاظ قرآن را فراگیریم.

محیط خانواده در رمضان 

برای آمادگی در رمضان هر چند هم تلاش کنیم اما اگر جو خانواده و محیط زندگی آماده‌ نباشد کار بسیار مشکل است؛ اگر محیط مناسب نباشد انسان ناگزیر متأثر می‌شود و در برنامه‌ای که دارد موفق نمی‌شود و مشاغل و سرگرمی‌های دنیا در برابر انسان قرار می‌گیرد. در حالی که انسان نسبت به پیرامون خود و دعوت اطرافیان به عبادت مسؤول است پس نباید بی‌تفاوت باشد. 

شناخت احکام روزه 

مقصود از روزه دستیابی به تقوا است. در تعریف تقوا آمده است: تقوا یعنی خدا را در پرتو نورش عبادت کنی و از او امید ثواب داشته باشی؛ گناه را در پرتو نور خدا ترک کنی و از مجازات او بیم داشته باشی. پس شناخت احکام روزه و شرایط صحت و مبطلات آن بر ما لازم است تا به اجر و پاداش روزه‌ی صحیح نایل شویم و زاد و توشه‌ی تقوا برگیریم. 

برای این کار سفارش می‌کنم به سلسله احکام "فتاوای روزه" نوشته‌ی دکتر محمد حسن عبد الغفار که بیشتر مردم به آن نیاز دارند مراجعه کنید.

برنامه‌ریزی برای استفاده‌ی بهینه از وقت

شرط موفقیت آن است که هر کس خواستار موفقیت باشد باید هدفش را مشخص کند؛ اگر برنامه‌ی منظمی نداشته باشیم رمضان ما به هدر می‌رود و ناگهان متوجه می‌شویم که زیان کرده‌ایم و پیش از آن که سودی برده باشیم ماه از دست رفته است. پس برای موسم اجر و پاداش و برکات آماده باشیم؛ از آمدنش شادمانی کنیم و از توفیقی که خدا به ما داده است سپاسگزار باشیم. سنگینی گناه را از قلب‌مان برداریم و روح و روان‌مان را با آیات الهی و انجام شعائر دینی آرامش دهیم. تلاش کنیم با توشه‌ای از تقوا از این ماه خارج شویم تا خداوند توفیق رمضان دیگری را نصیب‌مان کند.